Sinds enige maanden mag ik gastcolleges verzorgen voor HBO-studenten die voor een studie ‘Management in de zorg’ hebben gekozen. De colleges gaan over onderzoek doen en onderzoeksvaardigheden. Sindsdien heb ik extra aandacht voor thema’s uit het nieuws die gaan over onderzoek. Zo las ik in dagblad Trouw van 10 december een uitgebreid artikel over verschillende soorten onderzoek naar de groei van de Nederlandse luchtvaart.
De schrijver van dit artikel probeert duidelijk te maken dat onderzoeksrapporten altijd vooronderstellingen in zich herbergen. Zeker als het rapport door een gerenommeerd onderzoeksbureau is geschreven, lijkt de eerste indruk en het eerste oordeel: de uitkomst van dit onderzoek zal vast heel degelijk en deugdelijk zijn! Trouw gaat vooral in op een onderzoek naar Maastricht Airport, maar sinds deze week staat vooral ook Schiphol Airport in de belangstelling. Het onderzoeksbureau SEO heeft in opdracht van de provincie Limburg onderzocht was de kosten en de baten van dit vliegveld zijn. En op de website van SEO staat over de onderzoeksdirecteur Carl Koopmans:
Carl Koopmans is onderzoeksdirecteur bij SEO Economisch Onderzoek. Hij is tevens hoogleraar beleidsevaluatie aan de Vrije Universiteit. Carl specialiseert zich in maatschappelijke kosten-batenanalyse (MKBA); op dit terrein is hij één van de grootste deskundigen in Nederland.
Als ik dat lees dan denk ik in eerste instantie: wat dit bureau produceert, zal wel betrouwbaar en onafhankelijk zijn. Maar na het lezen van dit artikel kijk ik daar toch anders naar. Ook onderzoekers laten zich leiden door vooronderstellingen en belangen die niet zo makkelijk ter discussie kunnen worden gesteld.
Een voorbeeld. Dit SEO gaat ervan uit dat hoe meer mensen vlieguren maken, hoe meer winst er gemaakt wordt door de enorme snelheid waarmee men zijn of haar plek van bestemming bereikt. Want reistijd met auto of trein is vergeleken met vliegen enorm vertragend en dus een kostbare verspilling. ‘Time is money’. Hier tegenover hebben zich omwonenden en milieugroepen uit de buurt van het vliegveld Maastricht verzameld in een Alliantie. Zij voelen zich gesteund door andere wetenschappelijke instanties dan het SEO. Die gaan ervan uit dat de vliegtickets duurder zullen worden door allerlei nationale en internationale duurzaamheidsmaatregelen. En dan kan het verminderen van vluchten juist een gunstige invloed op de economische welvaart hebben!
Voor mij heeft dit veel met de ziel van taal te maken. Want het presenteren van een onderzoeksrapport is een taaluiting waar allerlei vooronderstellingen en belangen achter zitten. Er bestaat zeker bij degelijke en deugdelijke rapporten de neiging erop te vertrouwen dat het met die vooronderstellingen wel goed zit. Daar hoeft het gesprek dan ook niet over te gaan. Maar de ophef waar dit artikel uit Trouw over gaat, laat juist zien dat het goed is om je af te vragen wat mensen bezielt. Dat geldt voor onderzoekers, omwonenden, de overheid, de bedrijven. Waar laten zij zich door leiden? En kunnen zij daarover met elkaar in gesprek?
Ik zal mijn HBO-studenten attent maken op ‘de ziel van taal’, op de vaak onuitgesproken vooronderstellingen in onderzoeksverslagen.
Beste Klaas,
Bij jouw verhaal moet ik denken aan een citaat uit Autoriteit, van Verhaeghe (2015, p.92): “De vragen aan de hand waarvan men een onderzoek uitvoert, impliceren eerder gemaakte morele keuzes. De manier waarop een probleem geformuleerd wordt, duwt ons denken al in de richting van de oplossing. Het konijn komt slechts uit de hoed omdat we dat konijn er van tevoren hebben ingestopt.”
Het feit alleen al dat een onderzoeker kijkt naar ‘kosten en baten’ betekent dat er een economische bril op wordt gezet om naar het object te kijken.
Je hoeft niet te vliegen om contact te maken. Dat is nou net een van de mooie inzichten die de pandemie ons heeft opgeleverd. Dan moet je naast een economische wel een duurzaamheidsbril opzetten.
Hartelijke groet,
Thecla
Thecla – ik kan wat je geschreven hebt totaal herkennen. Zie ook mijn commentaar, dat ik zojuist heb geplaatst
Aansluitend bij wat je schrijft, Thecla, denk ik ook dat nog een vooronderstelling in het spel is: Wanneer de vliegtickets duurder zouden worden, zullen mensen dan minder vluchten boeken? Is dat zo? En bij welke prijsverhoging? In een ander verband las ik onlangs dat sommige mensen zeggen dat ze pas stoppen met roken als pakjes sigaretten bijvoorbeeld 60 euro gaan kosten. Dat zie ik nog niet zo gauw gebeuren.
En ik denk: stel dat mensen verslaafd zijn aan vliegen, gaan ze dan minderen als er bijvoorbeeld één of een paar Euro’s per ticket bijkomen? De vooronderstelling lijkt dan dat mensen rationele, economisch berekende wezens zijn. De vraag: Wat vind je van die vooronderstelling? lijkt mij dan een goed uitgangspunt om het gesprek over aan te gaan.
De beschouwing over dit artikel sluit heel mooi aan bij de uitwerking van “communicatie” in het boek van Françoise Kourilsku-Belliard: “Du désir au plaisir de changer”. Zij laat zien dat er feitelijk geen objectiviteit bestaat in communicatie, aangezien dit per definitie de subjectiviteit van het taalgebruik (zowel verbaal als niet-verbaal) inhoudt. Daarom kun je de zin: “vooronderstellingen en belangen die niet zo makkelijk ter discussie kunnen worden gesteld” verder uitbreiden door te zeggen dat ze niet alleen moeilijk ter discussie kunt stellen, maar dat ze ook per definitie al door de subjectiviteit in de woordkeuze, in de onderzoek-opzet beïnvloed zijn. Blijkbaar gaat het bij onderzoeksprojecten niet zozeer over de absolute waarheid, maar meer over de (h)erkenning van wat nuttig is voor werkbare conclusies en initiatieven voor de betrokken personen.
Zo is het Hermanus. De uitdrukking ‘woordkeuze’ laat die subjectiviteit direct al zien. Als je bijvoorbeeld mensen in een bepaald verband ‘consumenten’ noemt, dan gaat het betoog in een bepaalde richting. Het bewustzijn van die subjectiviteit is reuze belangrijk.
En wat je boek van Françoise Kourilsku-Belliard is het misschien goed om te zeggen dat die ook in het Duits beschikbaar is: Freude am Wandel. Voor wie tot Frans geen toegang heeft. Of er een Engelse vertaling bestaat, heb ik niet kunnen achterhalen.
Ik ben benieuwd wat jij zoal tegenkomt in dat boek. Ik ben er ook aan begonnen in het Duits.
Dag Klaas Onderzoek doen is een kunst op zich. Zodra je een vraag onderzoekt gaat de vraag veranderen en kunnen je waarnemingen ook weer geheel andere worden. Ik vind persoonlijk dat onderzoek en politiek een moeilijke combinatie vormen, eveneens onderzoek en bedrijfsbelang. Er is blijkbaar altijd een specifiek belang mee gemoeid dat met onderzoek onderbouwd en gepromoot moet worden. Ik zie veel meer in onderzoek dat mensen zelf doen om de werkingen van hun handelen onder ogen te komen.
Het is minder betrouwbaar als de een de ander gaat onderzoeken. Achter onderzoek staat wetenschap en komt de vraag op: hoe betrouwbaar is wetenschap? Het blijft allemaal onvolkomen mensenwerk waarbij de verscheidenheid aan gezichtspunten die we hanteren ervoor kan zorgen dat we in ieder geval wat meer zicht krijgen op de zin van iets.
Dank je Adriaan, voor je reactie. In mijn bijdrage wilde ik benadrukken dat het belangrijk is dat je bij onderzoek ook je vooronderstellingen en aannames benoemt en bespreekt. Vaak zijn die vooronderstellingen verborgen, al dan niet bewust. Het ligt niet voor de hand om die te bespreken. Ik denk dat hetzelfde geldt voor wat jij noemt, namelijk de belangen die schuil gaan achter veel wetenschappelijk onderzoek.
Jouw voorkeur voor actie-onderzoek, waarin mensen zelf hun onderzoek doen en veranderingen op gang brengen, herken ik. Daar werk ik ook het liefst mee. Maar ook hier is het niet gemakkelijk bespreekbaar dat je vraag kan veranderen tijdens het proces. Daarom is het denk ik goed die vraag regelmatig te bevragen: hoe is het nu met je vraagstuk? Die verandering kan dan al tijdens zo’n gesprek plaatsvinden.